thuyết nhân trị

"thuyết nhân trị" được hiểu như sau:

Học thuyết chủ trương dùng đức nhân để trị quốc.Nhân trị là quan niệm đạo đức - chính trị của Nho giáo, chủ trương việc trị quốc căn bản phải dựa vào đức nhân của người cầm quyền mà không phải dựa vào pháp luật như phái pháp gia chủ trương để cai trị xã hội. Xét về mặt đó, nhân trị và đức trị có nội hàm tương tự.Nhân là gốc, là điểm trung tâm trong quan điểm chính trị của đạo Khổng mà chính trị lại là lĩnh vực đời sống xã hội mà Khổng Tử và các môn sinh của ông quan tâm nhất vì nho gia tu thân, chính tâm, thành ý là để tề gia, trị quốc, bình thiên hạ và điều đó đối với nho gia là như làm việc nghĩa, làm một cách Vồ dật - không biết mệt, không biết nghỉ và trong hành đạo, thực hành chính trị, điều cốt lõi đối với Khổng Tử, đối với nho gia là thực hành điều nhân: Yêu người; cái gì mình không muốn thì không làm cho người khác (kỷ sở bất dục vật thi ư  nhân); cái gì mình muốn thì cũng làm cho người (mình muốn tự lập thì cũng giúp người tự lập, mình muốn thành công thì cũng giúp người thành công).Đức nhân cần cho mọi người nhưng người thường thì chỉ giúp được một số người, còn người cầm quyền, nhất là vua chúa thì có thể giúp cho nhiều người, cho cả một địa phương, có khi cả một nước, một quốc gia. Cho nên nhân phải là đức căn bản của người cầm quyền và chức vụ người ấy càng cao, phạm vi trách nhiệm càng lớn thì đức nhân phải càng lớn.Thực hành nhân phải theo lễ. Lễ được hiểu là những quy phạm đạo đức lễ nghi được xác lập có hệ thống và khá chi tiết, cụ thể nhằm duy trì, ổn định các mối quan hệ giữa các đẳng cấp, thành phần dân cư trong xã hội đương thời. Lễ có giá trị như một phương thức thực hành nhân, đi tới được với nhân. Khổng Tử trong lần trả lời một học trò của mình, đã giải thích: "Ghìm nén cá nhân mình để quay về với lễ đó là nhân. Hàng ngày ghìm nén cá nhân mình để quay về với lễ, cả thiên hạ sẽ noi gương mà quay về với điều nhân. Thực hành điều nhân là do mình chứ phải đâu do người khác”. Lễ giúp người ta đạt tới điều nhân và nhân chính là nội dung của lễ. Trong tinh thần đó, có lần Khổng Tử đã nói: “Người mà không có đức nhân thì thực hành lễ sao được”, đồng thời, ông cũng nói “Không đúng lễ thì đừng nhìn, không đúng lễ thì đừng nghe, không đúng lễ thì đứng nói, không đúng lễ thì đừng làm". Như thế, nhân và lễ giáo gắn bó với nhau và đó cũng là chuẩn đích tối cao trên con đường hoàn thiện phẩm cách của một nho sĩ - quân tử.Trong thực hành lễ, Khổng Tử chủ trương phải "chính danh” và đây được Khổng Tử xem là một quy tắc chính của ông và nó được mọi người thừa nhận là một phát triển lớn của Khổng Tử - Thuyết chính danh: làm cho danh phù hợp với thực, làm việc gì cũng phải đúng danh xưng, danh phận, khiến cho danh và thực phù hợp với nhau và được khái quát bằng công thức: “quân quân, thần thần, phụ phụ, tử tử” - vua phải ra vua, đã là vua thì giữ đúng đạo vua; quan phải ra quan, đã là quan thì phải giữ đúng đạo làm quan; cha phải ra cha; con phải ra con; cũng vậy, cần tuân thủ chính danh để duy trì trật tự thống trị.Thuyết nhân trị khi được giải mã, cùng với đức nhân, chính danh, lễ giáo còn bao hàm nội dung: “nặng đức, nhẹ hình", thượng hiền, thân nhân. Có lần Khổng Tử lưu ý: “cai trị dân bằng chính lệnh, đưa dân vào khuôn phép bằng hình phạt, khiến dân sợ mà tránh điều tội lỗi nhưng trở nên vô sỉ. Dắt dẫn dân bằng đức  độ, đưa dân vào khuôn phép bằng lễ, người dân sẽ biết xấu hổ mà không làm bậy và lại có chí hướng vươn lên đến chỗ hoàn thiện”. Về mặt dùng người, bên cạnh truyền thống thân thân (thân yêu, tin cẩn, trọng dụng người có quan hệ huyết thống, cùng dòng họ), Khổng Tử chủ trương tôn hiển (tôn trọng người có đức độ), nhiệm năng (giao nhiệm vụ cho người có đầy đủ khả năng), cử trực (tiến cử, cất nhắc người ngay thẳng) và điều rất cơ bản thuộc nội dung thuyết nhân trị là kẻ cầm quyền phải biết làm cho dân đông lên, làm cho dân trở nên giàu có và giáo hóa được họ.Trong thực tế lịch sử các nước, ở một chừng mực nhất định, vào những thời điểm nhất định, thuyết nhân trị cùng với chính danh, đức trị, lễ giáo, cử trực, tôn hiền, nhiệm năng của Khổng Tử giúp tạo được một môi trường tâm lý xã hội và một định hướng chính trị cho những lực lượng xã hội tiến bộ tiến hành các cuộc vận động ở những quy mô thích hợp đấu tranh vì những cải cách, thay đổi, cải thiện được tình trạng bế tắc của một xã hội đã lâm vào tình trạng khủng hoảng.Xét về ý nghĩa lịch sử, thuyết nhân trị trong kho tàng trí tuệ của loài người, có rất nhiều hạt nhân duy lý có thể khai thác, phát huy. Nhân trị, như vậy, vắn tắt có thể nói là học thuyết về vai trò của con người trong trị quốc, quản lý xã hội. Để quản lý, điều hành một xã hội được tốt, đưa đến hưng thịnh, rất cần đến con người nhưng không phải là con người bất kì, không tính đến phẩm chất, đức hạnh của họ mà phải là con người có lòng nhân; đức, nhân như là một phẩm hạnh không thể thiếu được (“nhân” là một từ gốc Hán và trong vốn từ vựng tiếng Hán, ít nhất có hai từ "nhân”: nhân là người, loài người và “nhân" là lòng thương người, thân yêu (theo Đào Duy Anh trong Hán - Việt từ điển), tức đều là “nhân" cả nhưng nghĩa khác nhau, tuy có quan hệ khăng khít với nhau và “nhân" trong thuyết đức trị là lòng thương người, đức nhân ở con người, chứ không phải bản thân con người. Và lòng thương người, đức nhân đó có nhân tố khách quan như là sản phẩm của sự giáo dục, ảnh hưởng của môi trường xã hội, nhưng nhân tố chủ quan ở đây có vai trò rất lớn đưa đến sự khác nhau rất lớn ở tính cách, phẩm hạnh; đức nhân ở những người cùng thời có khi rất khác nhau và quyền lực không phải bao giờ cũng tìm đúng người có đức nhân lớn nhất để trao, đó là chưa nói đến trường hợp quyền lực ngẫu nhiên hoặc hoàn toàn theo đúng quy trình rơi vào tay những kẻ không có nhân, người vô nhân đạo, ranh ma, quỷ quái. Vì vậy, xã hội nào cũng vậy, dù kẻ cầm quyền là ai, là người có nhân hay là không có nhân hoặc chỉ có ở mức tầm thường thì nhà nước vẫn phải ban hành những quy định, chế độ, thể lệ... làm chuẩn mực, khuôn khổ có tính đo lường để phân xét, đánh giá hành vi thực hành quyền lực của người cầm quyền và trong các xã hội dân chủ lại càng phải làm như vậy. Thực tế cuộc sống vẫn nhắc bảo phải kết hợp pháp luật với đạo đức và đó mới là phương thức tối ưu trong trị quốc, an dân.